Χοροί και τραγούδια από τα χωριά Νικήσιανη – Ελευθερές του Νομού Καβάλας
Έρευνα – καταγραφή: Δήμος Γκίκας – Ηρώ Θεοχαροπούλου
Εισήγηση:Δήμος Ν. Γκίκας
ΝΙΚΗΣΙΑΝΗ
Κωμόπολη με σημάδια οικισμού από την αρχαιότητα χτισμένη στους πρόποδες του Παγγαίου. Βρίσκεται σε υψόμετρο 350 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.
Η αρχαία κωμόπολη βρίσκεται βόρεια του χωριού σε απόσταση μίας ώρας με τα πόδια στη θέση Τούμπα ή Τύμβος. Στη θέση αυτή υπάρχουν αρχαία ερείπια. Τα τελευταία χρόνια βρέθηκε μεγάλος μακεδονικός τάφος τα κτερίσματά του οποίου προκαλούν τον θαυμασμό. Μεταλλωρύχοι της περιοχής εκμεταλλευόταν τα πλούσια μεταλλεία του Παγγαίου από τον 6ο αιώνα π.Χ. Επίσης στην εκκλησία της Νικήσιανης υπάρχει μια λατινική επιγραφή εντοιχισμένη που φανερώνει ότι η κωμόπολη αυτή διατηρήθηκε μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η κωμόπολη είναι η ομηρική πόλη Ακαισαμναί που κτίστηκε από τον βασιλιά της Θράκης Ακεσαμνό.
Εκδοχές για την ετυμολογία της λέξης Νικήσιανη.
Μια εκδοχή είναι ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη εναντίον των εχθρών που είχαν οι κάτοικοι της περιοχής Σιάνοι –οι γνωστοί μας Σάϊοι- ο αγγελιοφόρος τους έτρεξε στο χωριό να αναγγείλει το ευχάριστο γεγονός φωνάζοντας ‘Νίκησαν οι Σιάνοι’ και έτσι παρέμεινε η ονομασία Νικήσιανη.
Δεύτερη εκδοχή είναι ότι πρέπει αν είναι η ομηρική κώμη με το όνομα Ακέσαμνοι, που χτίστηκε από το Βασιλιά της Θράκης Ακέσαμνο και στα Βυζαντινά χρόνια ήταν γνωστή ως Ακίσιανη ενώ αργότερα διαμορφώθηκε το όνομα της τελικά σε Νικήσιανη.
Οι Αρχαίοι κάτοικοι της περιοχής.
Οι Δερρίοπες πρέπει να ήταν οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής από την λίθινη εποχή που σαν κύρια ασχολία είχαν το ψάρεμα στην Πρασσιάδα λίμνη και το κυνήγι άγριων ζώων. Ένα μέρος των ανθρώπων αυτών ζούσε σε ξύλινα σπίτια που στηριζόταν πάνω σε πασσάλους. Μετά την αποξήρανση της λίμνης έχουν βρεθεί τέτοιοι πάσσαλοι από τους οποίους συμπεραίνουμε την ύπαρξη λιμναίων οικισμών. Άλλοι γνωστοί κάτοικοι ήταν οι Δόβηρες, οι Παίονες και οι μαχητικοί Αγρίανες. Στην περιοχή Νικήσιανης –Παλαιοχωρίου κατοικούσαν Σάϊοι που εκμεταλλευόταν το χρυσό του Παγγαίου και ανατολικότερα οι Πράσσιοι στο Πράβι(Ελευθερούπολη). Στα βορειοανατολικά του Παγγαίου κατοικούσαν οι Οδόμαντες ενώ στα ψηλότερα μέρη του βουνού κατοικούσαν οι θαρραλέοι και αγέρωχοι Σάτρες τους οποίους δεν μπόρεσε ούτε ο Ξέρξης αλλά ούτε και ο Μέγας Αλέξανδρος να υποτάξουν. Γύρω στα 1500 π.Χ εμφανίζονται οι Πελασγοί και στα 1400 π.Χ οι Φοίνικες. Τον 12 π.Χ αιώνα η περιοχή κατακλύζεται από τους Δωριείς. Αργότερα έχουμε τους Θάσιους.
Όταν ο Ξέρξης προέλασε στην Ελλάδα την οποία και την κατέκτησε με το στρατό του όλη η περιοχή στη χώρα των τρομερών Σατρών έμεινε εκτός κατοχής. Αφού εξασφάλισε την κυριαρχία της στρατηγικής περιοχής κατευθύνεται προς την Χαλκιδική απαιτώντας υποταγή. Ήδη όμως η Μακεδονία έχει γίνει μια ισχυρή δύναμη και ο Φιλίππος Β’ όπως και ο διάδοχος του ο ανεπανάληπτος στην ιστορία Μέγας Αλέξανδρος αναλαμβάνει την αρχηγία όλων των ενωμένων Ελλήνων πλήν Λακεδαιμονίων. Το χρυσάφι, το ασήμι και η στρατηγική αξία του Παγγαίου τράβηξαν την προσοχή του. Η ακόρεστη εξόρυξη χρυσού έφερε την εξάντληση του με αποτέλεσμα να σταματήσουν τα ορυχεία τον 5ο αιώνα π.Χ. Στην βυζαντινή εποχή όπως γίνεται γνωστό από σιγίλια του πατριαρχείου η Νικήσιανη έχει σχέση ζωής με την Ιερά Μονή Εικοσιφοινίσσης. Η σχέση αυτή συνεχίζεται μέχρι και τη δύσκολη περίοδο της Τουρκοκρατίας και μάλιστα με φιρμάνι της μητριάς του Μωάμεθ του Πορθητή το χωριό προσαρτάται ως «βακούφικο» στο Μοναστήρι. Αποτέλεσμα της ευεργετικής αυτής διατάξεως ήταν η παρουσία στην Νικήσιανη μόνο Τούρκου τοποτηρητή. Αυτό φαίνεται και σε κάθε απογραφή του 1890 σύμφωνα με την οποία η Νικήσιανη είχε 1425 κατοίκους όλους Έλληνες κανένα Τούρκο και διέθετε Δημοτικό Σχολείο, Νηπιαγωγείο και Εκκλησία.
Στα χρόνια της παλιγγενεσίας η κωμόπολη δεν μένει αμέτοχη των αγώνων του έθνους. Βοηθάει στη συγκρότηση και διέλευση από το Παγγαίο των επαναστατικών σωμάτων του Νικοτσάρα και του Εμμανουήλ Παπά. Ένα τραγικό γεγονός προς το τέλος Τουρκικής κατοχής είναι χαραγμένο στη μνήμη των κατοίκων του Παγγαίου. Το 1897 οι Τούρκοι περιφέρουν σουβλισμένα κεφάλια 30 τσολιάδων που είχαν σταλεί στη περιοχή μέσα στα πλαίσια των επιχειρήσεων του άτυχου πολέμου με βασικό σκοπό την ανατίναξη της γέφυρας του ποταμού Αγγίτη και την καθυστέρηση διελεύσεως των Τουρκικών στρατευμάτων. Όμως προδόθηκαν και αρνούμενοι να παραδοθούν έπεσαν μέχρι και τον τελευταίο. Προς παραδειγματισμό και εκφοβισμό των κατοίκων της περιοχής του Παγγαίου οι Τούρκοι τους αποκεφάλισαν και περιέφεραν τα κεφάλια τους στα χωριά. Στις αρχές του 20ου αιώνα το χωριό όπως και η υπόλοιπη Μακεδονία συμμετέχει στο πάθος του Μακεδονικού αγώνα.
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΠΑΓΓΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΥΡΩ ΠΕΡΙΟΧΩΝ
Η περιοχή του Παγγαίου παρουσιάζει μια διπλή θα λέγαμε μουσική ταυτότητα. Από την μια έχουμε τα αφηγηματικά τραγούδια θαυμαστά δείγματα μελικής τέχνης που θυμίζουν μακρόσυρτα βυζαντινά τροπάρια και έχουν τεράστιες ερμηνευτικές απαιτήσεις. Ο αντίποδας είναι τα κατάλοιπα μιας μουσικής κληρονομιάς που συνεχίζουν να παίζουν οι Ρομά μουσικοί της περιοχής και μετά από την αποχώρηση των Τούρκων μια και ήταν αγαπητή και στο ελληνικό στοιχείο. Πρόκειται για οργανικά κομμάτια που παίζονται συνήθως από ζουρνάδες και νταούλι μερικά από αυτά είναι πατινάδες ενώ άλλα είναι καθιστικά. Το ύφος και οι μουσικοί δρόμοι είναι τελείως διαφορετικά από τα προηγούμενα ενώ μερικοί τουρκικοί τίτλοι που επιβίωσαν φανερώνουν την προέλευση τους.
Αυτοί οι δύο κόσμοι συναντιόνται αρμονικά στα χορευτικά κομμάτια είτε αυτά παίζονται με ζουρνάδες, είτε με την συνηθισμένη ορχήστρα από κλαρίνο, βιολί, λαούτο, ούτι και κρουστά.
Ανάλογα με το πόσο κοντά βρισκόμαστε στις Σέρρες, η επίδραση των απαράμιλλων μουσικών της Τζουμαγιάς και του Φλάμπουρου, πλουτίζει τις τοπικές παραδόσεις με χορούς σε ασύμμετρους ρυθμούς.
Αντίθετα από την βορειοανατολική πλευρά έχουμε την επίδραση των χωριών της Δράμαςμε τις χαρακτηριστικές λύρες και γκάιντες αλλά και τις δεκάδες χιλιάδες προσφύγων από την Μικρά Ασία και Α. θράκη.
Τέλος η καθαυτό περιοχή του Παγγαίου παραμένει περισσότερο αυστηρή στους ρυθμούς μια και τα περισσότερα τραγούδια είναι σε συρτό χορό σε επτάσημο ή τετράσημο μουσικό μέτρο.
Σε ένα πανηγύρι όλα τα τραγούδια είτε καθιστικά είτε χορευτικά λεγόντουσαν μόνο με το στόμα και συνήθως από όλους τους συμμετέχοντες.
Αντίθετα οι ζουρνάδες είχαν το δικό τους ρεπερτόριο σε χορούς πατινάδες και καθιστικούς σκοπούς. Πολλές φορές έπαιζαν οργανικά και τραγούδια της περιοχής , τα οποία όμως προσάρμοσαν στις δυνατότητες του οργάνου τους.
Στην Νικήσιανη η παρουσία πολλών καλλίφωνων τραγουδιστών όπως οι Βαγγέλης Δασκαλούδης, Βασίλης Μπαντής κατάφεραν να ενώσουν αυτές τις δύο μορφές έκφρασης έτσι που σήμερα πια καθιερώθηκε.
Βασικό δρώμενο της Νικήσιανης είναι ο ¨Αράπης που πραγματοποιείται κάθε χρόνο στις 8 Ιανουαρίου με την καθολική συμμετοχή όλων των κατοίκων του χωριού και είναι από τα σημαντικότερα δρώμενα της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Ένα δρώμενα που στο πέρασμα τον χρόνων οι κάτοικοι της Νικήσιανης κρατούν ίδιο και απαράλλαχτο εδώ και δεκαετίες.
ΧΟΡΟΙ
1. ΠΑΠΙΤΙΚΟΣ Ή ΣΙΓΑΝΟΣ
Ο ποιό αγαπημένος χορός των κατοίκων της Νικήσιανης με ιδιαίτερο ύφος και αργή ρυθμική αγωγή με τα βήματα του συρτού. Τραγούδια που χορεύονται σε αυτόν τον χορό είναι:τα νταούλια κρουν βρε Στέργιο, αυτό το μπαλκονάκι, Πολυξένη, τα μελιτζανιά. Τα τραγούδια αυτά είναι τόσο σε τετράσημο όσο και σε επτάσημο ρυθμό και χορεύονται από άνδρες και γυναίκες.
2. ΜΙΑ ΓΑΛΑΖΙΑ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑ
Είναι ένας χαρακτηριστικός αργός χορός της περιοχής σε τετράσημο ρυθμό με ένα τραγούδι που το συναντάμε σε όλη την Ανατολική Μακεδονία. Στην παλιότερη μορφή του ήταν σε μορφή χορού στα τρία που μπορούσε να περάσει σε βαρύ Συρτό στο ίδιο ή σε άλλο τραγούδι που ακολουθούσε.
3. ΣΕ ΕΝΑ ΔΕΝΔΡΟ ΔΥΟ ΚΛΩΝΑΡΙΑ
Ένας χορός σε μορφή χασάπικου που τον συναντούμε σε όλες σχεδόν τις περιοχές της Μακεδονίας σε δίσημο άλλοτε με τραγούδι αλλά και μουσική. Χορεύετε από άνδρες και γυναίκες με λαβή από τους ώμους με τους άνδρες να πιάνονται πρώτοι και οι γυναίκες να ακολουθούν. Παραλλαγές στο χορευτικό μοτίβο μπορεί να πραγματοποιήσει ο πρωτοχορευτής και είναι συνήθως στροφές.
- ΣΥΡΤΟΣ
Ο Συρτός χορεύεται από όλους, άνδρες και γυναίκες, και είναι σε ρυθμική αγωγή ελαφρώς γρηγορότερος από τα ¨Παπίτικα¨. Στην διάρκεια του χορού μπορεί ο πρωτοχορευτής να αυτοσχεδιάζει πάνω στο βασικό κινητικό σχήμα(να μπαίνει προς το κέντρο του κύκλου, να κάνει στροφές , καθίσματα κ.α.).Στην αρχή του τραγουδιού –χορού μπορούσαν οι χορευτές να χορέψουν και αντικριστά με ή χωρίς χέρια (χωρίς να πιάνονται) και στην συνέχεια να πιαστούν στον κύκλο.
- ΓΚΑΪΝΤΑ
Όπως αναφέρθηκε προηγούμενα οι ζουρνάδες που έρχονταν από την περιοχή των Σερρών στις τελευταίες δεκαετίες είχαν σαν αποτέλεσμα να περάσουν τραγούδια, μελωδίες , σκοποί, που ήταν άγνωστα παλιότερα στην Νικήσιανη και στην περιοχή του Παγγαίου γενικότερα και έχουμε καταγράψει ηλικιωμένους να χορεύουν Γκάιντα όπου στο γρήγορο μέρος οι χορευτές χορεύουν τα βήματα του γρήγορου χασάπικου.
ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΝΙΚΗΣΙΑΝΗΣ
Αυτό το μπαλκονάκι
Αυτό το μπαλκονάκι, αυτό το μπαλκονάκι,
αυτό το μπαλκονάκι ν’ανάψει να καεί.
Να γκρεμιστεί να πέσει, να γκρεμιστεί να πέσει,
να γκρεμιστεί να πέσει, με την κυρά μαζί.
Μον’δούλα να γλυτώσει, μον’δούλα να γλυτώσει,
μον’δούλα να γλυτώσει γιατί είναι ορφανή.
Γιατί την αγαπάω, γιατί την αγαπάω,
γιατί την αγαπάω και θα την παντρευτώ.
Μια γαλάζια περιστέρα
Μια γάλα – σεβντή μ’αμάν, αμάν,
μια γαλάζια περιστέρα,
αχ μια γαλάζια περιστέρα,
αχ πέταξε κι πάει ‘σα πέρα.
Το βουνό – σεβντή μ’αμάν, αμάν,
το βουνό, βουνό πετούσε,
αχ και το ταίρι της ζητούσε.
Ταίρι μου – σεβντή μ’αμάν, αμάν,
ταίρι μου αγαπημένο,
αχ ταίρι μου αγαπημένο,
αχ πες που θα σε περιμένω.
Ασημένια βέργα πελεκώ
Ασημένια βε- και αμάν, αμάν – ασημένια βέργα πελεκώ,
ασημένια βέργα πελεκώ, για να δείρω αυτή που αγαπώ.
Για να δείρω αυτήν – βρε κι αμάν, αμάν για να δείρω αυτή που αγαπώ,
για να δείρω αυτή που αγαπώ πω’χει φλουρί Κωνσταντινό.
Πω’χει φλουρί – βρέ κι αμαν, αμάν- πω’χει φλουρί Κωνσταντινό,
πω’χει φλουρί Κωνσταντινό, στον κρυσταλλένιο της λαιμό.
(Γιατί με κακοκάρδισε, και την καρδιά μου ράησε,
γύρισε τ’ν αρραβώνα μου, το πρώτο δαχτυλίδι.
Την αγαπώ δεν μ’αγαπά και δεν μου δίνει φίλημα.
Το φίλημα έχει ένα φλουρί και γω μαι ορφανό παιδί,
και που να το’βρω το φλουρί, στη Δύση στην Ανατολή.
Αν του’πα ήλιος να διαβώ, το άστρο αν ξημερωθώ,
χήρα να δγιώ τη μάνα σου,χήρα την αδελφή σου,
τον αδελφό σ’στα σίδερα, στη φυλακή δεμένον,
τα’απέρασα κι εγω’που κει, καλά τον πρέπει η φυλακή.)
Σ’ένα δέντρο δυό κλωνάρια
Σ’ένα δε- Κατερίνα μαρή, σ’ένα δέντρο δυό κλωνάρια,
σ’ένα δέντρο δυό κλωνάρια κάθοταν δυό παλικάρια.
Κι αγναντέ- Κατερίνα μαρή και αγναντεύουν τα καράβια,
κι αγναντέυουν τα καράβια πω’ρχονται από το ταξίδι.
Πω’ ρχονται- Κατερίνα μαρή, πω’ρχονται από ταξίδι,
πω’ρχονται από ταξίδι φορτωμένα με φτιασίδι.
Για να βα- Κατερίνα μαρή, για να βάφεις τα μαλλιά σου,
για να βάφεις τα μαλλιά σου και τα δυό τα μάγουλα σου.
Ενδυμασία Σαρακατσαναίων
